چگونه مستند بسازیم

چگونه مستند بسازیم (1)

---

 در سینمای داستانی گونه های متعددی وجود دارد . این مطلب برای سینمای مستند هم هست، ولی رویکرد مراحل ساخت در یک فیلم مستند با توجه به ژانر در نظر گرفته شده ، تغییرات زیادی می کند.  

---

با دیدن فیلم های دیگران و هیجان زده شدن نمی شود فیلم ساخت یا اگر در لحظه دیدن فیلمی ایده ای به ذهنمان برسد این الزاماً به این معنا نیست که می توانیم فیلم ساز باشیم. حتی برای رسیدن به فضای فیلم داستانی، نباید به زعم آسان تر بودن  ازمستند سازی  شروع کنیم. بسیاری از عشاق سینما وقتی امکان و از آن مهم تر دانش ساخت فیلم داستانی را ندارند به مستندسازی روی می آورند. حال آن که در مستند سازی علاوه بر شناخت هنر های مرتبط با سینما باید به مفاهیم دانشی در حوزه های دیگر هم اشراف و یا حداقل آشنایی نسبی داشت.

حالا اگر هیجانی از دیدن فیلم های دیگران ایجاد شده باشد و احیاناً ایده ی مناسبی هم وجود داشته باشد، باید الفبای سینما را دانست: پیش تولید، مراحل تولید و ساخت و پس تولید را شناخت. لنز و عدسی و نورپردازی را دانست و مفاهیم کاربردی نماهای مختلف را بشناسیم. می شود دوربین را برداشت و داخل دادگاهی شد و با آدم هایی که به دادگاه مراجعه کرده اند مصاحبه کرد و از بعضی هایشان اجازه مصاحبه اختصاصی در فضای دیگری گرفت و به رازهای شخصی هر کدام پی برد. یا مثلاً دوربین را برداشت و از چهره ی معروف شناخته شده ای فیلم ساخت.و بعد هم گفت که مستند پرتره ساخته ایم!

 یا دوربین را برداشت و به دل کوه و جنگل و کویر زد و فیلمی مستند از طبیعت ساخت.

اما بعد که فیلم برداری ها (یا تصویربرداری ها) تمام شد، وقتی نشستی و راش هایی را که گرفتی می بینی، می بینی که از این ها، چیزی به اسم فیلم درنمی آید.

بعد یکی را پیدا می کنی که تدوین را خوب می داند. آن وقت آن تدوینگر (و نه مونتور) می گوید که فیلمت که فیلم نیست چه چیزهایی ندارد وچه چیزهایی را بی دلیل و زیادی دارد و آن وقت شاید مستندسازی یاد بگیری.

در سینمای مدرن یا پست مدرن داستانی، تعیین هدف محلی از اعراب ندارد. با این وجود هنوز سینمای مستند ، سینمای هدفگرایی است. مستند، سینمای آگاهی است. طرح روشن و شفاف از هدف مستند، در ساختارشناسی مستندساز از فیلمی که می خواهد بسازد، بسیار مفید و مؤثر است. تعیین هدف فیلم، مسیرهای رسیدن به هدف را مشخص می کند و از گرفتن تصاویری که اضافه و زیاد می خواهند جلوگیری خواهد کرد.

حالا به جای این که این تجربه های میدانی کلی از وقتت را بگیرد و شاید در این مسیر اعتماد به نفست هم از بین رفته باشد و مورد تحقیر و شاید خنده ی تمسخر دیگران قرار بگیری، بهتر است الفبای سینما را بیاموزی.

با مفاهیم نماها آشنا بشوی، طرح فیلم نامه نویسی را بیاموزی و از همه مهم تر هدف فیلم را مشخص کنی.

در سینمای مدرن یا پست مدرن داستانی، تعیین هدف محلی از اعراب ندارد. با این وجود هنوز سینمای مستند ، سینمای هدفگرایی است. مستند، سینمای آگاهی است. طرح روشن و شفاف از هدف مستند، در ساختارشناسی مستندساز از فیلمی که می خواهد بسازد، بسیار مفید و مؤثر است. تعیین هدف فیلم، مسیرهای رسیدن به هدف را مشخص می کند و از گرفتن تصاویری که اضافه و زیاد می خواهند جلوگیری خواهد کرد.

 این تصور که باید در مستندسازی، همین طور فیلم بگیریم تا بالاخره روزی روی میز تدوین شاید به کار بیاید حرف غیر کارشناسی است. بیشتر این حرف از لسان و ذهن کسانی صادر می شود که یا تازه کار هستند و یا فقط فیلم های مستند زیادی دیده اند و به اشتباه خیال کرده اند که دست کم منتقد سینما هستند. وقتی هدف مشخص می شود دیگر آن جمله ی بی اساس «دوربین را برداریم و ...» استفاده نمی شود.

آن وقت معلوم می شود که مستندسازی، ساده تر از فیلم داستانی ساختن نیست. چون همزمان باید دو کار که شاید در تقابل هم باشند را انجام داد.

اولاً باید بر اساس هدفی که در طرح فیلم نامه مشخص شده است پیش برویم ثانیاً قرار نیست اتفاقات و رخدادهای فیلم را ما رقم بزنیم. وگرنه، جنبه ی مستند بودن فیلم از دست می رود.

فرض بگیرید مستندی علمی می سازید، در مورد تأثیر مثبت موسیقی بر فرآیندهای مغز.

هدف مشخص است. کاملاً مشخص. شما نگفتید تأثیر موسیقی بر فرآیندهای مغز. جمله ی هدف تأثیر مثبت موسیقی بر فرآیندهای مغز است. آن وقت به سمت نمونه هایی خواهید رفت که هدف طرح فیلم نامه را محقق کند.

اما اساس علمی و تحقیقاتی فیلم، شما را از ترفند و نیرنگ برای اثبات ایده و نظریه ی هدف مستندتان، پرهیز می دهد. زمانی باید به ترفند، متوسل شوید که مطالعات دانشی شما در پیش تولید کافی و موثق نباشد.

این هدف مشخص زمان پیش تولید را طولانی می کند، اما وقتی مستندتان ساخته می شود دیگر اثر ساخته شده فقط مربوط به حوزه ی سینمای مستند نیست و می تواند مرجع علمی برای موضوع در نظر گرفته شده باشد.

یا مثلاً فرض بگیرید می خواهید مستندی از کودکان خیابانی بسازید، چه چیزی از آن ها را به تصویر خواهید کشید؟

این که از کجا می آیند؟ خانواده ها یشان کجا هستند؟ این کار با برنامه ریزی خانواده هاست؟ یا این ها، کودکان بی سرپرستی هستند که خودجوش کار می کنند؟ چگونه می شود این کودکان را سامان داد؟ سر و سامان دادن به آن ها نیازمند تلاشی فرهنگی است یا ابزار قانونمند اجتماعی می خواهد؟ هر کدام از پرسش های مطرح شده می تواند هدف یک مستند مستقل باشد و طبیعتاً ابزار رسیدن به هدف برای هر کدام، فرق می کند. اگر قرار باشد همان هیجان کاذبی که در ابتدای مطلب ذکر آن آمد، بر شما غالب شود می خواهید همه ی این سوال ها را با هم جواب بدهید و آن وقت می روید و زندگی یکی یا چند تا از این کودک ها را دنبال می کنید که این طور تعلیق و کشش دراماتیک هم به مستندتان تزریق کنید و آن وقت تماشاچی و مخاطب شما، چیزی دستگیرش نمی شود و شاید گروهی هم تصور کنند شما فقط برای پاسخ به هیجان کنجکاویتان نسبت به زندگی این کودکان، این فیلم را ساخته اید.

اگر هدف مشخص باشد، به سراغ ابزار و وسایلی می رویم که ما را به هدف فیلم نامه نزدیک کند.

ابزاری که در پیش تولید مستند بسیار کارآمد خواهد بود. برای مثال در مستند علمی تأثیر مثبت موسیقی، به سراغ کتاب ها، مقالات و یا فیلم های هم تراز خواهید رفت و با محققین علم پزشکی، روان شناسان و کارشناسان برنامه ریزی آموزشی مشاوره خواهید کرد.

یا در مورد فیلم کودکان خیابانی که مستندی اجتماعی است از نظرات جامعه شناسان، مددکاران اجتماعی استفاده خواهید کرد. به سازمان های ذی ربط مثل بهزیستی مراجعه می کنید و گستره ی تحقیق و استناد شما، قابل قبول تر خواهد شد. حالا باز هم اگر می خواهید دوربین را بردارید و ... به سراغ سوژه یتان بروید مختارید. حالا اگر از قضا فیلم خوبی هم بسازید قطعاً شما نابغه ای هستید که شانس هم با شما یار بوده است وگرنه مدل مستندسازی شما الگویی درست از مراحل ساخت یک مستند نخواهد بود.

مجتبی شاعری

بخش سینما وتلویزیون تبیان